U ya’abil ja’ nupik u lu’umil noj lu’umo’obe’ ja’ ti’al uk’bil, 60% bin.
«Le cuenca hidrológica» ku ya’alaalo’ junxóot’ lu’um tu’ux ku tóopol u ja’il u sayabil ix ki’ichpam ja’. Le ja’ ku tuul ku ts’o’okol ku yets’tala’ (wáaj ku yáalkabe’) ku chíikpajaj tu táan yich kaaj bey yook ja’e’, bey chulte’e’, bey áak’ale’, bey k’áak’náabe’. U xuul u lu’umil nojlu’um ts’aaba’an tumen ja’ ku yáalkab wáaj tumen ja’ chéen ets’ekbal. Tu yóok’ol kaab bine’ yaan 276 «cuencas hidrológicas» nupik u chi’ u lu’umil jejeláas noj kaajo’ob.
- 68 yaan bin ti’ Europa
- 64 yaan bin ti’ África
- 60 yaan bin Asia
- 46 yaan bin Norteamérica
- 38 yaan bin ti’ Sudamérica
International River Basins
Beeyxane’:
- Yaan 153 noj lu’um ku ch’a’iko’ob ja’ ti’ jump’éelili’ sayabe’.
- Tsíibta’an kex 200 u sayabil ja’ yano’ob yáanal u lu’umil ka’ap’éel noj kaaj.
- Yaan bin 592 «sistemas acuíferos transfronterizos» u patmajubáa’ob
Yóok’ol kaab bine’ 40% u wíinikilo’ob ku kajtal yóok’ «cuencas hidrológicas».
Beeyxan:
- Yaan 263 chulte’ –wáaj yook ja’ xan– jatsik nojlu’umo’ob bin. Le lu’um tu’ux ets’ekbaj le ja’o’ba’ jach táaj kóoch wáak ka’ k láaj nupo’ob: u kóochil bine’ óol bey chúumuk u kóochil yóok’ol kaabe’.
- Yaan bin 21 nojlu’um lik’sa’ano’ob yóok’ tu’ux yaan sayabil ja’. Yóok’ u lu’umil ku kuxtalo’ob.
- Yaan 39 nojlu’um óol u chúuka’anil u wíinklile’, 90%, u méek’majubáa’ob yéet u yéet nojlu’umilo’ob tumen u ja’ail yook ja’ob.
U sayabil ja’ ich u chi’ ka’ap’éel nojlu’um
- U ya’abil nojlu’um nupa’antak tumen «cuencas hidrologicas» chéen ka’ap’éel yaniko’ob. Yaan tu’uxe’ u sayabil ja’e’ ku nupik tak jo’op’éel wáaj wakp’éel nojlu’um.
- Jo’opéel yook ja’e’ ku méek’ik u lu’umil bolon yéetel buluk nojlu’um. Leti’e’ le yook ja’oba’ Congo, Níger, Nilo, Rin yéetel Zambeze.
- Yaan jump’éel nuxi’ yook ja’ ku máan yóok’ 18 nojlu’um, u k’aaba’e’ Danubio.
U ya’abil «cuencas transfronterizas» ku ya’ala’alo’, 58%, ts’íibta’an u ju’unil bix unaj u meyajta’al tumen junjuntúulil (u chíikulil 6.5.2 Objetivos de Desarrollo Sostenible, ODS, 2020).
Joronts’íibta’an kex 3 600 ch’a’at’aano’ob tu yóok’laj ja’ob yaan yil yéetel jejeláas nojlu’umo’ob.
Jejeláas ju’un xoka’an ti’al u beeta’al le meyaja’
PNUD, Programa de las Naciones Unidas para el Desarrollo. (2006). Capítulo 6. En: Informe sobre Desarrollo Humano 2006. Más allá de la escasez: poder, pobreza y crisis mundial del agua. Recuperado de https://www.un.org/spanish/waterforlifedecade/transboundary_waters.shtml
Red del Agua UNAM. (25 nov 2019). Aguas transfronterizas. Recuperado de https://youtu.be/DIE-7qySLE0?si=LXwg91Hcp_Ws83oQ
UN Water. (s.f.). Transboundary waters. Recuperado de https://www.unwater.org/water-facts/transboundary-waters y https://sdg6data.org/en/country-or-area/Mexico#anchor_6.5.2
