Ja’ ts’áajik u xuul nojlu’umo’ob

Audio en español

Audio en español

Audio en inglés 

Audio en náhuatl

Onokopin ipan Los acuíferos transfronterizos ipan México okiyekchih Gonzalo Hatch Kuri

Ipan 60 % tlin atsopelik tlin onka ipan tlaltipaktli kixeloa ihtiktlahli iwan kalixkwatl;

40 % nochi asewihli tlin onka itenpan kalixkwatl kipiyah se amatl kan se altepetl welis kikwis tlanotsahli; ipan 145 tlalpanme notlanehtiah atlalkonme kalixkwatl.

Ken kihtoa in Organización de las Naciones Unidas (ONU, 2008), in atlalkon kalixkwatl noyekchiwa ipan patlawak tlaltipaktli tlin kipiya atl, onka ipan se atlalkontli kanawak iwan tlin onpa nosentlalia atl ihtik tlahli. Weli nonextis iwan se, ome noso miyek okseki atlalkonme ika atl.

Acuífero transfronterizo. Fuente: UNESCO (2015).

Atlalkon kalixkwatl. Onokopin ipan: UNESCO (2015).

Kech onka atlalkon kalixkwatl

Onka ome atlalkon kalixkwatl: tlin tsaktokeh iwan tlin tlapohtokeh.

In atlalkonme kalixkwatl tlin tsaktokeh noyekchiwah ihtik tlaltipaktli kan nochayawa atl ipan ome tlalpatlaktli tlin xsaman tilawak iwan, kihtohneki, ika lah kohtitok in atl.

In atlalkon kalixkwatl tlin tlapohtok iwan nonextia okseki atl noso amehli, apan noso asewihli. 

Okseki atlalkon kalixkwatl welis tiknextis ipan Eckstein iwan Eckstein (2005).

Tipos de acuíferos transfronterizos: 1) la frontera jurisdiccional coincide con la cuenca de captación de aguas superficiales y la divisoria de aguas subterráneas; 2) las divisorias de aguas superficiales y subterráneas están separadas de la frontera estatal; recarga en un país, descarga en el país adyacente; 3) la frontera estatal coincide con un río o lago importante; acuífero aluvial conectado al río; 4) gran acuífero profundo, recarga lejos de la frontera, no conectado con las aguas superficiales y subterráneas locales. Fuente: Rivera (2015).

Kech onka atlalkon kalixkwatl: 1) Tlaltenpan ika amatl iwan nonamiki asewihli kan nosentlalia atl iwan noxeloa okseki atl tli yah ihtik tlahli; 2) ken noxeloa atl iwan tlin ihtik tlahli yah noxeloa ika kan tlami se tlalpan; notema ipa se tlalpan, noixitsa ipan okse tlin inakastlan onka; 3) kan tlami se tlahli ipan tlalpan onka noso kinxeloa apan, asewihli noso weyiapan;  in atlalkon meya iwan noneloa se apan; 4) weyi atlalokon, notema wehka kan tlami itlal se tlalpan, xinwan nonelowa okseki atl iwan okseki atlalkon.  Akin kihtoa: Rivera (2015).

Atlalkon kalixkwatl ipan totlaltipak

Acuíferos transfronterizos del mundo.

Atlalkon kalixkwatl ipan totlaltipak.

Akinon okiyekchih: Stephan, Aureli, Dumont, Lipponen iwan Tiefenauer-Linardon (2022).

Sistema de flujo de aguas subterráneas transfronterizas
Efecto de un acuitardo transfronterizo en el flujo del agua

Ken ma tiknemilikan iwan ken ma tikixmatiskan in atl kalixkwatl ken kihtoa in ONU:

  1. Ma kwahli ma tikkwikan iwan maka ma tikixpolokan atl tlin ihtik tlahli onka.
  2. Ma tikyeknemilikan ken maka tikixpoloskeh atl ihkon xtiamayanaskeh.
  3. Ma onya se kalyekanal kan ma kitlahpili ken nokwi atl iwan ma miyekeh ma kimatikan.
  4. In tlayekankeh ma nonechikokan ken kitlahpilikan atl tlin ihtik tlahli onka iwan tlin mextih.
  5. Ma tiknemilikan ken maka tlamis.
  6. Ma nonemili ken tikxeloskeh in tlenemilis.
  7. Ma noyektlali akin kitlahpilis ken nokwis atl ipan nochi totlaltipan.
  8. Ma tonotsakan ken tikyeknemilis mostla, wiptla.

Amochtli

ONU, Organización de las Naciones Unidas. (11 de diciembre, 2008). Resolución 63/124 de la ONU “El Derecho a los Acuíferos Transfronterizos”. Nueva York, EUA: Organización de las Naciones Unidas.

Rivera, A. (2015). Journal of Hydrology: Regional Studies, 4(2015), 623-643.

Stephan, R. M., Aureli, A., Dumont, A., Lipponen, A., & Tiefenauer-Linardon, S. (2022). Informe Mundial de las Naciones Unidas sobre el Desarrollo de los Recursos Hídricos 2022: aguas subterráneas: hacer visible el recurso invisible (pp. 187-195). Montevideo, Uruguay: Organización de las Naciones Unidas para la Educación, la Ciencia y la Cultura, y Comisión Económica para Europa. Recuperado de https://unesdoc.unesco.org/search/N-EXPLORE-2dce9ac3-bbe4-4341-9e30-eb634ecdd02f

UNESCO, Organización de las Naciones Unidas para la Educación, la Ciencia y la Cultura. (2015). Estrategia regional para la evaluación y gestión de los sistemas acuíferos transfronterizos en las Américas. Montevideo, Uruguay: Organización de las Naciones Unidas para la Educación, la Ciencia y la Cultura.

UNESCO & PHI, Organización de las Naciones Unidas para la Educación, la Ciencia y la Cultura & Programa Hidrológico Intergubernamental. (2008). Identificación de acuíferos transfronterizos en México. Montevideo, Uruguay: Organización de las Naciones Unidas para la Educación, la Ciencia y la Cultura.

<www.tbamap.un-igrac.org>

Ja’ ts’áajik u xuul nojlu’umo’ob