Kan tlami

Audio en náhuatl

Audio en español

Audio en maya

Akinon okiyekchih ixkopinalis: BBC News (s.f.). https://i.pinimg.com

Romina Bethel Miranda Cortez

In tlaltenpan kan tlami tlahli, ketla, yonotlali kan tlaxeloa ihkon nestok ipan amatl kan tlayekana. Ipan EUA iwan México, ken in apan itoka Bravo. Sanpa xok kon ken nochipa katka, panpa tla tikehlnamiki, onowisokeh ipanpa kan tlami tlahli ipan Texas; iwan okseki, iwan kwak opeh in 1830 iwan 1840 xihtli.   

México kemachika noyekchihtoya ken se weyi tlalpan: In tlatelohli itoka tlakotonalis, opanok 11 xihtli (1810 ta 1821), iwan no kwalaniah tlaltipakchanehkeh, ika tomin iwan ken tlayekanayah iwan itlal, ipan 1845 xihtli, Antonio López de Santa Anna okinemak weyi tlahli, iwan ihkon onoyekchih tlin aman totlalpan México tlahli ken tikixmatih iwan in apan itoka Bravo tlaxelohtok.

In kan tlami tlahli miyekeh onpa panoah kan in Tijuana tlahli ―weyi kalpan itlatilanal in Baja California― iwan San Diego, weyi kalpan ka nepaika ipan Estados Unidos. México tlahli miyekeh onpa papanolo tlin walewa itlahkotian Abya Yala tlahli iwan katlatsintlan tlahli, iwan oksekimeh tlalpanme tlin kinemilia ahsiskeh ne Estados Unidos.

Agua transfronteriza. Retos en las fronteras norte y sur de México

Fuente de la imagen: García (2020). https://ciencia.unam.mx

Ka siwatlanpa, ipan Mexico onka yeyi kalixkwatl tenpan, ma tiknemilikan ika in kalixkwatl notlaloa atl ta kan nosetilia ipan se apan, asewihli noso weyi: in apan iktoka Bravo, apan Colorado iwan apan Tijuana; ne tlamiktlanpa, in apan Hondo iwan notlanehtia iwan Belice, apan Suchiate iwan apan Usumacinta, onpa iwan notlanehtia iwan Guatemala, kan ipan in 1882 xihtli onomachiyotih amatl kan tlami tlahli.

Iwan in EUA nochipa kitstokeh amatl kan tlami intlal, ka tlatsintlan xkon, kemach kixmatstokeh ika onpa tlami intlal. Kas siwatlanpa iaxka EUA iwan no México tlahli, onpa tlalwakan iwan onpa kiixkaltiah miyekeh yolkeh, weyi kikwih atl; ka tlatsintlan wixtlanpa onka weyi atl.

Tikintenewaskeh in ika miyekeh yolkeh kipiyah ika in ome tlalpan (México iwan EUA) kipiya ika kimalwiskeh atl: in yolkatekitl ika kixeloa kan tlami EUA kikwi atl 500 000 ipan san se wakax; no ihkon kikwi weyi atl kan notoka sakatl, weika noihtoa ika tla nokwa miyek nakatl tlami atl iwan timikiskeh mostla iwan wiptla. In tlahli tlin onkateh katlakpak siwatlanpa miyekeh yolkeh kiixkaltiah ken aman Chihuahua, Sinaloa, Coahuila iwan Tamaulipas; ka nepaika ipan EUA ipan Texas.

Miyek apan nokwi ken kan tlami tlahli xsan nokwi ika onpa tlami tlalpanme, no ihkon ihtik mexiko tlahli nokwi kan tlami se kalpan iwan okse, sanpa xtla amatl kan ihkon nesi ipan apan iwan ken kimalwiskeh apan iwan atl maka ma tlahlowi, ma kinemilikan ken lah tlawaktok, tla kiiskaltiah yolkeh, tla tokalo, tla miyekiyalo iwan tla tlakololo.

Kwaltsin yeskia tla onyeskia se amatl kan ma nesto kan tlami in tlahli iwan ka tlatsintlan, iwan no ihkon tinochimeh ma tikmalwikan ipan México tlahli, ihkon xkeman tlamis iwan maka ma tlahlowi toaw, panpa  in atl tinochimeh kipiya ika tikmalwiskeh panpa onpa tiyoltokeh iwan maka ma tiknemilikan tla kipiya iaxka noso “iteko”.

Kipiya ika miyekeh ma kimatikan ka xsan México tlahli iwan oksekimeh tlalpanme tlin kinyewaloah ihkon ma kinemilikan ken kikwiskeh atl, atsopelik noso apan, panpa ipan totlaltipak san onka 145 tlalpanme notlanehtiah kalixkwatl, sanpa san 40% kipiya se amatl kan nesi ken kwiskeh in apan tlin notlanehtiah.

Amochtli

BBC News. (s.f.). Cómo la disputa del río Nueces entre Texas y México desembocó en la pérdida de 55% del territorio mexicano. Recuperado de https://www.google.com/imgres

García, L. (24 de febrero, 2020). Agua transfronteriza. Retos en las fronteras norte y sur de México. Ciudad de México, México: Ciencia UNAM-DGDCUNAM, Universidad Nacional Autónoma de México. Recuperado de https://ciencia.unam.mx/

IMTA, Instituto Mexicano de Tecnología del Agua. (01 de agosto, 2019). ¿Qué es una cuenca? Recuperado de https://www.google.com/url?sa=t&source=web