U ju’utsul u xuul nojlu’umo’ob

Audio en maya

Audio en español

Audio en náhuatl

Tu’ux ch’a’ab le oochela’: BBC News (s.f.). https://i.pinimg.com

Romina Bethel Miranda Cortez

U xuul u lu’umil jump’éel nojlu’ume’ ts’aabil u beeta’al tumen wíinik, yaan k’iine’ tumen bey suukilo’ u ch’a’abalo’, yaan k’iine’ tumen bey tsíibta’anil. U xuul u lu’umil Mexico yéet u yéet lu’umil Estados Unidose’ jump’éel yook ja’ ts’áajik bejla’e’: rio Bravo u k’aaba’. Ba’ale’ ma’ bey yanik úuchi’. K oojile’ le ka’apéel nojlu’umo’oba’ ba’ateltáambalnajo’ob ka’ téen tu yóok’laj u lu’umil Texas: tu ts’ookbal 1830 yéetel tu káajbal 1840.

Te k’iino’obe’ Méxicoe’ táan ka’ach u jóok’ol jujump’íitil ti’ le nojba’ateltáambal  k’aaba’ta’ab Guerra de Independencia. Le je’ela’ buluk ja’ab wáaj once años, táan u yúuchuj, tu ja’bilo’ob 1810 tak 1821. Ti’ le talamila’ ti’ ku wo’okin xan u k’uxil kaaji’, u mina’anil taak’in náajaltbij, yéetel xan u t’aan politicos. Bey túuna’, tu ja’abil 1845 Antonio López de Santa Anna tu konaj le lu’umo’obo’, ka p’áat túun u xuul k nolu’umila’ je’el bix k k’aj óolmil bejla’e’.

U chi’ u lu’mil Mexico tu’ux ku jach jóok’ol máak ti’al yokol tu lu’umil Estados Unidose’ leti’ le je’ela’: Tijuana, Baja California. Tu tséel u lu’umil Estados Unidose’, San Diego u kaajil tu’ux ku seen máan wíinik. Ku ts’o’okole’, u seten ya’abil wíinik tu bin u kaxt meyaj Estados Unidos ts’o’ok u ch’a’ik u lu’umil México bey u bejil ti’al u séeb k’uchule’. Wíinik te’ u taal Centroamericae, wíinik te’ u taal Sudamérica, yéetel xan u jeel nojlu’umilo’obe’, way ku máano’ob Mexico ti’al u bino’ob u kaxt u kuxtalo’ob táanxel lu’umil, le ku ya’ala’al sueño americano.

Agua transfronteriza. Retos en las fronteras norte y sur de México

Tu’ux ch’a’ab le oochela’: García (2020). https://ciencia.unam.mx

Le k lu’umila’, Mexico, u méek’tanmaj tu xamanile’ óoxp’éel yook ja’ ts’áajik u xuul u lu’umil. Leti’ le je’eolo’oba’: río Bravo, río Colorado yéetel río Tijuana. Tu noojolile’ ti’ yaan río Hondo (yook ja’ xan uti’al Belice), río Suchiate yéetel río Usumacinta. Le ka’ap’éela’ beeyxan uti’al Guatemala. Mexico yéetel Guatemala tu ts’íibtajo’ob u ju’unil u chi’ u lu’umo’ob tu ja’abil 1882.

Ba’ale’, u nojlu’umilo’ob Mexico yéetel Estados Unidos láajláaj súutuk táan u ka xíixtiko’ob le ju’un u ts’íibtmajo’ob tu yóok’laj ja’o’. Noojole’ ma’ xan beyi’. Te’ela’, je’el bix jets’a’anilo’ bey p’ata’anil. Ba’ax ku yúuchul xamane’ míin tumen te’elo’ u lu’umile’ jach ku tijil, ku ts’o’okole’ jach ya’ab u xu’upul ja’i’ tumen wakax ku tséentiko’ob. Le yóok’laj túune’ le ja’o’ jach k’a’ana’an. Noojole’ ma’ beyo’: te’ela ja’e’ seten yaan, ma’ talamili’.

Xamane’, Mexico yéetel Estados Unidos u meyajo’obe’ tséental wakax, le yóok’laj unaj jach u kaláantiko’ob le ja’o’ tumen táan u xu’upul. Ku ya’ala’ale’ juntúul wakaxnáale’ ku xupik 500 000 litros ja’ chéen ti’ juntúul wakax, le je’la’ Estados Unidos. Le ja’o ku meyaj ti’al u yuk’ wakax, ku meyaj ti’al u pa’ak’aj xíiw u jaant wakax. Le yóok’laj túune’ ku ya’alale’ u jaanta’al u bak’el wakaxe’ ma’ u xáantal kéen ch’éejek. Tu lu’umil Mexico, tu’ux ku tséental wakaxe’ tu petlu’umilo’ob Chihuahua, Sinaloa, Coahuila yéetel Tamaulipas. Tu noojol Estados Unidos, chéen Texas ku tséen wakax.

U ch’a’abaj yook ja’ ti’al u ts’aabal u xuul nojlu’umo’obe’’, ba’al suuk, ku ts’o’okole’ ma’ jach chéen ti’al leti’ ku meyaji’. Beyxan ku meyaj yook ja’ ti’al u ts’aabal u xuul kaajo’ob ich jump’éel nojlu’um, bey u yuchu Mexico. Ba’ale’ kex beyo’ bey u yóol máak ma’ ch’a’aba’an t’aan bix bíin kaláanta’ak le ja’o’. Ti’al le je’ala’ unaj u yila’al bix u bin u yooxoltal sijnáal, ba’ax ku yúuchuj tu’ux ku tséental wakax, bix u ya’abtal máak k’a’abéettik ja’, bix u kola’al nukuch k’áaxo’ob xan.

Jach uts lo’obal ka yanak u ju’unil ti’al u kananil ja’ tu xamanil Mexico, tu noojolil xan, ba’ale’ ka yanak xan chéen ichil u petenlu’umilo’ob jump’éel nojlu’um, je’el bix Mexico. Le cha’a’t’aana’ utial ka kala’antak ma’ u xu’upul ja’, ti’al ma’ u k’askúunta’al xan. Tumen ja’e’ p’éel ba’al ma’ chéen ti’al u kaxta’al taak’ini’, mix jump’éel ba’al chéen uti’al wáaj máaxi’.

K’a’ana’an u t’i’it’besa’al tuláakal ba’ax ku ya’alal tu yóok’laj u sa’atal ja’. Ma’ chéen Mexico wáaj u yéet nojlu’umil Estados Unidos unaj u kaláantiko’ob ja’i’. Tuláakal wíinik k’abéet u meyaj tu yóok’laj yook ja’. Yóok’ kabile’ maanal 145 nojlu’um ts’aba’an u xuul tumen yook ja’ob, ba’ale’ chéen 40% u ch’a’amaj u t’aanil, u ts’íibmaj u ju’unil xan, ti’al u muláankanáantik ja’ ku meyaj ti’ob.

Jejeláas ju’un xoka’an ti’al u beeta’al le meyaja’

BBC News. (s.f.). Cómo la disputa del río Nueces entre Texas y México desembocó en la pérdida de 55% del territorio mexicano. Recuperado de https://www.google.com/imgres

García, L. (24 de febrero, 2020). Agua transfronteriza. Retos en las fronteras norte y sur de México. Ciudad de México, México: Ciencia UNAM-DGDCUNAM, Universidad Nacional Autónoma de México. Recuperado de https://ciencia.unam.mx/

IMTA, Instituto Mexicano de Tecnología del Agua. (01 de agosto, 2019). ¿Qué es una cuenca? Recuperado de https://www.google.com/url?sa=t&source=web